Nieuwe lees-tip: Free for Eternity. Spinoza's Philosophical Eschatology

Dit wordt, n.a.v de discussie, een vervolg op het blog van 1 augustus 2017: waarin ik van harte ter lezing aanbeval: Clare Carlisle, “Spinoza On Eternal Life.” Voor ik met een nieuwe lees-tip die ik wellicht nog sterker wil aanbevelen, kom, eerst het volgende.

Ik begin dit blog met een enigszins persoonlijke noot. Ik ben allergisch geweest voor elke poging om Spinoza een bepaalde vorm van christendom in te trekken. Dat zal te maken hebben met de afstand die ik nam van een verleden, waarin ik teveel beïnvloed was door godsdienstig (katholiek) “geloofsonderricht”. In diverse blogs is te vinden hoe ik kritisch ben in de richting van Hubbeling, De Deugd, Dunin-Borkowski e.v.a.: liepen zij niet het gevaar Spinoza te vervalsen door hem teveel hun gelovige richting in te buigen? Ik ga niet verwijzen naar de vele voorbeelden daarvan. Ik beperk me tot één aspect: een aan Spinoza toegedichte eschatologie, die hij vooral in de tweede helft van het vijfde deel van de Ethica zou ontwikkelen.

Spinoza en eschatologie?

In het blog van 02-08-2008, waarin ik het boekje besprak van Wiep van Bunge, Filosoof van de vrede. De Haagse Spinoza (2008), schreef ik o.a. het volgende:

Nog één bevreemding wil ik uiten: op blz. 57 lees ik ineens dat Spinoza een eschatologie zou hebben die nauw samenhangt met zijn metafysica, zijn kentheorie en psychologie en zijn politieke theorie. Een eschatologie is wel het laatste wat je bij Spinoza zou verwachten. Een leer over het einde van alles? Een leer over 'de laatste dagen'? Ik zou niet weten waar ik die zoeken moet. Wel weet ik dat voor Spinoza het totale universum een oneindige modus is. Hij laat die nergens 'eschatologisch' aan z'n eind komen. Wiep van Bunge heeft me met het op Spinoza plakken van dat theologische begrip nog niet nieuwsgierig gemaakt.

Zelfs heb ik Wiep van Bunge toen hij nog voorzitter was van de Ver. Het Spinozahuis en lezingen gaf in Barchem en tijdens de voorjaarscursussen, plenair gevraagd of hij dat alsjeblieft niet meer wilde doen: Spinoza in verband brengen met eschatologie...

Ook in reactie op een blog van 03-08-2012 waarin ik een eerste deel van een recensie bracht van het boek van Wim Lintsen, God & Natuur. Avontuurlijke dialogen op het grensvlak van wetenschap en religie (2010), Kwam Adrie Hoogendoorn met het bezwaar: "Zo dreigt Ethica 1 theologie te worden, en Ethica 5 theologische eschatologie, en zijn we terug bij de idealistisch- mystieke interpretatie van Spinoza door Van Eeden, Van Suchtelen e.a. Walden-aanhangers."

Met instemming schreef ik in een blog van 24-04-2011 Karl Löwith: “Hij ziet een tweespalt tussen de antieke cyclische geschiedenisopvatting en het joods-christelijke geschiedenisbegrip dat eschatologisch, profetisch en teleologisch is."

Enfin, tot zover enige voorgeschiedenis. De discussie die momenteel loopt op het genoemde blog, deed mij beseffen dat ik veel minder dan vroeger er bezwaar tegen heb dat Spinoza een religieuze houding of intentie wordt toegeschreven – als maar duidelijk wordt dat het in geen vergelijking wordt gebracht met superstitieuze religie(s), maar dat hij in de plaats daarvan een filosofische religie wil propageren.

Dat Clare Carlisle's artikel in een katholiek tijdschrift verscheen en dat er misschien enige katholieke elementen aan kleven (('te katholiek' voor Henk Keizer) – ik had er geen bezwaren meer tegen.

Maar toch klikte ik vanwege die opmerking van Henk toch nog eens naar Clare Carlisle’s pagina bij haar katholieke King's College London. Ja, Facebook van KCL Catholic Society druipt van het ouderwets katholieke. Maar verder? Bij haar?

En zie, bij deze nieuwe zoekactie ontdekte ik haar Menu Theses, waarin naar precies één proefschrift wordt verwezen dat zij als (mede)promotor heeft begeleid. Een dissertatie waarin het gaat over Spinoza’s philosophical eschatology. Het artikel van Carlisle, Clare. ‘Spinoza on Eternal Life’, in American Catholic Philosophical Quarterly (2015), was volgens de bibliografie van de dissertatie nog forthcoming. Het gaat om:

Michael Andrzej Misiewicz, Free for Eternity: Spinoza's Philosophical Eschatology. -A [PhD] dissertation presented to The School of Arts & Humanities King’s College London, 2014 [HTML & PDF]

[De "cover" heb ik er zelf bij verzonnen...]

Abstract: In this dissertation, I put forward an interpretation of Spinoza's seemingly intractable notion of the 'eternity of the mind', an enduring puzzle in the history of early modern philosophy. The originality of my contribution will lie in the use that I make of Spinoza's philosophy of freedom as a key to unlock what he meant by this notion. By presenting Spinoza as a philosopher who was genuinely concerned with human salvation and the need to provide an adequate response to the existential predicament posed bu human mortality, I begin b motivating a serious engagement with this aspect of his thought. After presenting a critical history of prior engagements with the question, from Spinoza's own time up until the recent efforts that make up the status quaetionis, I proceed to examine he various philosophical elements out of which his eschatology is composed, tracing their development through his intellectual career, and subjecting them to critical scrutiny. I argue for what I call a 'qualitative' reading of Spinoza's conception of eternity, and therefore also that the eternity of the mind described in Ethics V should be understood as a form of 'realised eschatology', in virtue of its implicit subversion of the classic theological distinction between 'this' and the 'next' life. I argue that what qualifies a state of human existence as eternal, and so as 'deathless', for Spinoza, is the autonomous expression of one's true nature, or freedom. Caught between the expression of our true nature and the unpredictable course of 'fortune', we struggle to align ourselves with the former and live 'authentically'. To the extent that we succeed, we 'feel and know ourselves to be eternal', but these transient episodes of eternity are threatened by our own 'superficial' shadow, a kind of self-imposed captivity.

Symathiek klinkt de volgende passage (verwijzingen weggelaten):

It might ring alarm bells for some that Spinoza should be linked with any theological enterprise or view whatsoever. After all, is this not a thinker whose most profound legacy may lie precisely in having courageously decoupled the concept of ‘philosophy’, or rational, disinterested inquiry, from that of ‘theology’, an essentially partisan exercise in thought control, carried out in the interests of a dominant religious institution? Referred to at one point as the ‘primary intention [præcipuum intentum]’ of his Theological-Political Treatise, this separation has indeed proven to be one of the more fertile seeds of modern secularism. He explains the fundamental difference between the two pursuits as follows: ‘theology defines its religious dogmas only so far as suffices to secure obedience, and it leaves it to reason [the organ of philosophy] to decide exactly how these dogmas are to be understood in respect of truth’. So, whereas theology serves certain practical needs and interest groups, driven essentially by questions of expediency, philosophy, in contrast, attends exclusively to the truth of things, regardless of any particular agenda. [p. 2-3]

 

Het moge duidelijk zijn: volgens mij is hier weer serieus werk aan de winkel (ik heb ook alleen nog maar wat gegrasduind), maar wat ik las leek mij veelbelovend.