Wat verstaat Spinoza eigenlijk onder “eeuwige waarheden”?

Met het oog op de discussie die loopt op het blog “Ja, het wezen van een ding is een eeuwige waarheid,” ben ik op zoek gegaan naar of er zich mensen hebben bezig gehouden met wat Spinoza onder ‘eeuwige waarheden’ verstaat. Er zal vast wel in de grote hoeveelheid secundaire Spinoza-literatuur hier en daar aandacht voor geweest zijn. Zo heeft Jonathan Bennett in zijn A Study of Spinoza's 'Ethics' ( 1984) in §82 “The minds’s eternity” enige beschouwingen over Spinoza's eeuwige waarheid-notie. Maar we weten hoe Bennett over dat gedeelte van de Ethica denkt, en  ik weet dan niet of het verstandig is hem hierbij te betrekken. Iets interessantere beschouwingen zijn te vinden bij Richard Mason, The God of Spinoza: A Philosophical Study, in Hoofdstuk 10 “Understanding eternity,” waar hij met Bennett in discussie gaat, maar ook met Spinoza zelf. Over ons onderwerp (of de menselijke essentie een eeuwige waarheid is) komen we niets te weten, maar zeker de moeite waard om de passages die hij wel biedt, nog eens na te lezen.

Ik vond slechts de volgende twee wat uitvoeriger beschouwingen: van Richard Pflugbeil die er in 1902 zijn dissertatie aan wijdde, en een hoofdstuk van Jean-Luc Marion in zijn boek uit 2007. Beiden behandelen Spinoza’s ‘eeuwige waarheid’-begrip in het licht van Descartes. De laatste betrekt er ook de TTP bij, dat doet Pflugbeil niet. Voor zover ik kan nagaan wordt de kwestie die bij ons aan de orde is niet behandeld, maar misschien leidt het toch tot beter begrip van Spinoza in dezen.

Jean-Luc Marion, “Creation of the Eternal Truths: the Principles of Reason - Spinoza, Malebranche, Leibniz.” In: Jean-Luc Marion, On the ego and on God: further Cartesian questions. New York: Fordham University Press, 2007: 116-138. – books,google – de passage over Spinoza is daar in z’n geheel te lezen.

Richard Pflugbeil, Der Begriff der ewigen Wahrheiten bei Leibniz. Mit einer einleitenden Übersicht der Geschichte dieses Begriffs in der christlichen Philosophie, bei Descartes und Spinoza. Inaugural. Dissertation. Leipzig: Schmidt, 1902. - 43 pp. – archive.org.

Uit deze dissertatie neem ik hieronder het hoofdstukje over Spinoza over. De tekst staat vol onvertaalde passages in het Latijn waar ik – voor de goede bruikbaarheid hier -een vertaling bij zocht.

Kapitel 3.

Der Begriff der ewigen Wahrheiten bei Spinoza.

Spinoza fusst auf Descartes. Während aber für Descartes der Ausgangspunkt des Begriffs der ewigen Wahrheiten noch das Sein ist, die ewige und unveränderliche Natur der Dinge in uns, die realitas objectiva, ist es für Spinoza das widerspruchslose Denken. Spinoza versteht unter ewigen Wahrheiten absolut notwendige Wahrheiten, d. h. Wahrheiten, die durch den Satz des Widerspruchs bedingt sind. Er definiert: De int. emend. I, p. 16, Anm. 3 (Vlot. u. L.): Per aeternam veritatem talem intelligo, quae, si est affirmativa, nunquam poterit esse negativa. Sic prima et aeterna veritas est, Deum esse, non autem est aeterna veritas, Adamum cogitare. Chimaeram non esse, est aeterna veritas, non autem Adamum non cogitare.

Onder eeuwige waarheid versta ik een waarheid die als ze positief is, nooit negatief kan zijn. Zo is het een eeuwige waarheid dat God bestaat, maar geen eeuwige waarheid dat Adam denkt. Het is een eeuwige waarheid dat een chimaera niet bestaat, maar niet dat Adam niet denkt. [TIE § 54, noot u, Vert. Theo Verbeek]

Von dieser vom logischen Denken ausgehenden Definition aus macht Spinoza die Anwendung auf das widerspruchslose essentielle Sein, die essentia der Dinge. Doch hat auch Spinoza die engere Bedeutung des Begriffs im Sinne logischer Axiome gelegentlich betont:

Ep. an Sim. de Vries (Vlot. und Land II, p. 223): Quare definitio vel explicat rem prout est extra intellectum; et tum vera debet esse, et a propositione vel axiomate non differt, nisi quod illa tantum circa rerum, rerumve affectionum essentias versatur; hoc vero latius, nempe ad aeternas veritates etiam se extendet; Vel (explicat) rem, prout a nobis concipitur vel concipi potest. [18]

Dus verklaart de definitie òfwel een zaak zoals die buiten het verstand bestaat, en dan moet zij waar zijn en alleen daarin van een stelling of axioma verschillen, dat de definitie zich slechts bezig houdt met de essenties van dingen of van hun verschijningswijzen, terwijl een stelling of axioma zich verder uitstrekt, namelijk ook tot eeuwige waarheden – ofwel de definitie verklaart een zaak zoals ze door ons bedacht wordt of bedacht kan worden [..] [Brief 9, vert. F. Akkerman]

Um Vries auf seine Anfrage über die hier gebrauchte Fassung des Begriffs der ewigen Wahrheiten aufzuklären, antwortet Spinoza in einem weiteren Schreiben an ihn: (Vlot. u. Land II, p. 225): Quod porro petis, anne res etiam, rerumve affectiones, sint aeternae veritates? Dico, omnino. Si regeris, cur eas aeternas veritates non voco? respondeo, ut eas distinguam, uti omnes solent, ab iis, quae nuttam rem reive affectionem explicant, ut ex. gr. a nihilo nihil fit; haec, inquam, similesque propositiones vocantur absolute aeternae veritates, sub quo nihil aliud significare volunt, quam quod talia nullam sedern habent extra mentem.

Vervolgens vraagt ge of ook de dingen of de verschijningswijzen der dingen eeuwige waarheden zijn. Ik antwoord zonder meer bevestigend. Als ge mij tegenwerpt waarom ik ze dan niet eeuwige waarheden noèm, antwoord ik: om ze te onderscheiden, zoals iedereen doet, van die waarheden die geen zaak of verschijningswijze van een zaak verklaren, zoals bijvoorbeeld: uit niets kan nets ontstaan. Deze en soortgelijke stellingen, bedoel ik, worden in absolute zin eeuwige waarheden genoemd, waarmee men niets anders wil aanduiden dan dat ze alleen binnen onze geest bestaan enz. [Brief 10, vert. F. Akkerman]

Der Gebrauch des Begriffs im Sinne des denknotwendigen, widerspruchslosen essentiellen Seins überwiegt bei Spinoza; in der Ethik kommt der Begriff nur in dieser Bedeutung vor.

Eth. I, defin. 8: Per aeternitatem intelligo ipsam existentiam, quatenus ex sola rei aeternae definitione necessario sequi concipitur.

Explic.: Talis enim existentia ut aeterna veritas, sicut rei essentia, concipitur, proptereaque per durationem aut tempus explicari non potest, tametsi duratio principio et fine carere concipiatur.

Onder ‘eeuwigheid’ versta ik het bestaan zelf, voor zover het wordt gedacht als noodzakelijk volgend uit niet meer dan de definitie van een eeuwig bestaand ding. Verklaring – zo’n bestaan wordt namelijk opgevat als een eeuwige waarheid, net als het wezen van het ding; daarom kan het niet verklaard worden met behulp van duur of tijd, ook al vatten we de duur zo op dat hij geen begin of eind heeft. [Ethica 1/Def1+Expl. vert. Corine Vermeulen]

Dabei ist zu beachten, dass im Gegensatz zu Descartes in Spinozas Identitätsphilosophie das widerspruchslos denknotwendige Sein gleich dem causal notwendigen Sein ist und ebenso umgekehrt. So sehr auch der Philosoph die Erkenntnis des causalen Naturzusammenhangs der Dinge betont, immer gewinnt diese Causalität, aus Gründen der humana imbecillitas gegenüber der Causalität, wieder die Bedeutung der rationalen mathematischen Ordnung der Dinge.

De int. em. (Vlot. u. Land I, p. 30): Unde possumus videre, apprime nobis esse necessarium, ut semper a rebus physicis, sive ab entibus realibus, omnes nostras ideas deducamus, progrediendo, quoad eius fieri potest, secundum seriem causarum ab uno ente reali ad aliud ens reale, et ita quidem, ut ad abstracta et universalia non transeamus, sive ut ab iis aliquid reale non concludamus, sive ut ea ab aliquo reali non concludantur. Utrumque enim verum progressum intellectus interrumpit. [19]

Zo zien we dat het, om al onze ideeén van natuurlijke dingen, dat is van reële dingen, af te leiden, nodig is om zoveel als mogelijk van oorzaak naar oorzaak te gaan, dat wi zggen, van het ene reële ding naar het andere reële ding, zonder ooit onze toevlucht te nemen to abstracte en universele begrippen, of dat nu is om daaruit tot iets reëels te besluiten of omgekeerd om uit iets reëels iets abstracts of universeels af te leiden. In beide gevallen zou de voortgang van het verstand onderbroken worden. [TIE § 99, Vert. Theo Verbeek]

Sed notandum, me hic per seriem causarum et realium entium, non intelligere seriem rerum singularium mutabilium; sed tantummodo seriem rerum fixarum aeternarumque. Seriem enim rerum singularium mutabilium impossibile foret humanae imbecillitati assequi, cum propter earum omnem numerum separantem multitudinem, tum propter infinitas circumstantias in una et eadem re, quarum unaquaeque potest esse causa, ut res existat, aut non existat. Quandoquidem earum existentia nullam habet connexionem cum earundem essentia, sive (ut jam diximus) non est aeterna veritas.

Men merke echter op dat ik hier onder een reeks van oorzaken en reële zijnden niet de reeks van veranderlijke individuele dingen versta, maar alleen de reeks van veranderlijke individuele dingen te vervolgen, niet alleen omdat het er ontelbaar vele zijn, maar vooral ook omdat voor een en hetzelfe ontelbare omstandigheden er de oorzaak van kunnen zijn ofwel dat het bestaat ofwel dat het niet bestaat. Uiteindelijk is er tussen hun bestaan en hun wezen geen enkele relatie, of anders gezegd hun bestaan is geen eeuwige waarheid. [TIE § 100, vert. Theo Verbeek]

Imo haec mutabilia singularia adeo intime atque essentialiter ab iis fixis pendent, ut sine iis nee esse necc coneipi possint. Unde haec fixa et aeterna, quamvis sint singularia, tamen ob eorum ubique praesentiam, ac latissimam potentiam, erunt nobis tamquam universalia, sive genera definitionum rerum singularium mutabilium, et causae proximae omnium rerum.

Kortom, deze veranderlijke afzonderlijke dingen hangen zo intiem en zo essentieel van die vaste dingen af, dat ze zonder deze niet kunnen bestaan en ook niet begrepen kunnen worden. Bijgevolg zullen deze vaste en eeuwige dingen, ondanks het feit dat ze zelf afzonderlijke dingen zijn, voor ons als algemene begrippen dienen, dat is, als genusbegrippen in de definities van afzonderlijke dinen, en als de naaste oorzaken van alle dingen. [TIE § 101, vert. Theo Verbeek]

Die ewigen Wahrheiten sind demnach bei Spinoza auch die Prinzipien der Causalität, die eben nicht in der auf innerem Zusammenhang beruhenden Aufeinanderfolge der Einzeldinge besteht, sondern der festen und ewigen Dinge. Die ewigen Wahrheiten sind die causae proximae omnium rerum; die Widerspruchslosigkeit ist das Grundprinzip der Causalität.

Die Notwendigkeit des causalen Zusammenhangs unterscheidet sich also für Spinoza nicht von der Notwendigkeit, mit der sich die Natur des Dinges aus der Definition widerspruchslos ergiebt; nur entzieht sich die causale Notwendigkeit oft unserer Erkenntnis. Nur aus diesem Grunde sprechen wir dann von zufälligen oder möglichen Dingen.

Auf Grund dieser das Denken und Sein in gleicher Weise beherrschenden absoluten, auf dem Prinzip der Widerspruchslosigkeit beruhenden Notwendigkeit, der Notwendigkeit der ewigen Wahrheiten, ist auch nur eine Ordnung der Dinge möglich, die wirkliche. (Vergl. Eth. I, prop. 33 u. Anm. I.)

In Zusammenfassung der Vorgeschichte des Begriffs der ewigen Wahrheiten bis auf Leibniz muss die charakteristische Entwickelung vom Conkreten zum Abstrakten, vom Sein zum [20] Erkennen, von der Metaphysik zur beginnenden Erkenntnistheorie hervorgehoben werden. Die Bedeutung des Begriffs einer dem begrifflichen und mathematischen Denken entsprechenden universalistischen essentia der patristischen und scholastischen Philosophie wird bei Descartes und Spinoza zur Bedeutung einer subjektivistischen, intellektuellen essentia. Das unter dem fortschreitenden Empirismus stärker hervortretende Interesse für die reale Wirklichkeit und ihre Causalität führt bei Descartes zu einer Einschränkung der ewigen Wahrheiten auf oberste denknotwendige Vernunftwahrheiten, während die ewigen Wahrheiten im weiteren Sinne, die essentiae der Dinge, dem freien Willen Gottes entstammen, ohne den wir auch nicht zur Gewissheit ihres Seins gelangen würden. Bei Spinoza dagegen, der die Causalität der Rationalität und damit der rationalen Notwendigkeit unterordnet, werden die ewigen Wahrheiten zu denknotwendigen Prinzipien der mathematischen Ordnung der Dinge in Bezug auf Sein und Werden.